[ Pobierz całość w formacie PDF ]
do którego wstępu nie miała żadna wykształceńsza głowa nieurzędnicza, spętano je ustawami
wyjątkowemi paszportowemi, dano odrębne prawo cywilne, a poniekąd nawet karne, oraz odrębne
sÄ…dy stanowe .
Posunięto za Aleksandra II znowu dalej reformę sądownictwa (jawność procesu, sądy przysięgłych),
ale ustanowienie odrębnych sądów włościańskich postępem nie było.
Tymczasem pomimo wszelkich wysiłków policyjnych za Mikołaja działały na Rosję wpływy
zachodnie - a im bardziej nie dopuszczano zetknięcia normalnego pomiędzy Europą a Rosją, tem
147
bardziej ułatwiano drogę anormalnym... nieporozumieniom kulturalnym. Krytycyzm zachodni
wyrodził się w Rosji w nienawiść do wszelkich powag, a rosyjscy myśliciele przesadzali się w istnej
zaciekłości krytycznej, którą doprowadzali do negacji wszystkiego. Pojęcia zachodnioeuropejskie,
czerpane bez pośrednictwa Rusi południowej, a choćby Polski, wprawiały umysły w zawrót i
wywoływały dezorganizację.
Pod koniec rządów Mikołaja głosił publicysta Dobrolubow, że poza autokracją rządową istnieją całe
zastępy despotyzmowi rodzinnych, kastowych, towarzyskich - czemuż tedy walczyć z samym tylko
autokratyzmem cara, czemu nie ze wszystkiemi? Zaczyna się prąd, któremu nie chodzi bynajmniej o
konstytucję, bo to... drobiazg uboczny, ale o zburzenie wszelkich a wszelkich urządzeń
dotychczasowego życia zbiorowego, ażeby na gruzach świata starego mógł powstać nowy. Jaki? - to
będzie kłopotem następnych pokoleń; narazie tyle wiadomo, że trzeba burzyć, żeby następcy nasi nie
byli już niczem krępowani.
Zaczyna się specjalność rosyjska: nihilizm. Następca Dobrolubowa, Pisarew, którego doktryna
panowała wszechwładnie nad ogromnym odłamem inteligencji rosyjskiej w latach 1860-1877,
wywraca autorytety tradycji , w imię wyzwolenia osobowości ludzkiej ze wszelkich pęt , bo pragnie
indywidualności, nie przydławionej wysługiwaniem się jakimś ideałom . Neguje wszystko i
występuje stanowczo przeciw dążnościom do wspólnych ideałów . W swej Scholastyce XIX
stulecia (1861) oświadcza się nawet przeciw rozpowszechnianiu nauki czytania wśród ludu. Zarzeka
się wszelkiej europejskiej nauki i sztuki, wszelkiej filozofji; toleruje tylko nauki przyrodnicze, według
naiwnego poglądu, że przyrodnictwo nic nie wybudowało, a tyle zwaliło! .
Takim zwolennikom i dalszym uczniom Pisarewa nie chodziło o konstytucję! To też zanika w Rosji
prąd konstytucjonalizmu; ostatnim na długie lata jest projekt Wałujewa z r. 1863, ze skromnem
wymaganiem parlamentu z głosem doradczym - i odtąd nie mówiło się o konstytucji aż do r. 1880.
Liberali tego pokolenia, jak np. Suworin, Katkow, poprzestawali na haśle uwłaszczenia i samorządu
lokalnego; domagali się reform, nie tykając samoderżawia , podobni w tem do słowianofilów ,
którzy samowładny caryzm zaliczyli już do zasadniczych warunków kultury, którą podobało im się
nazwać słowiańską .
Niebawem po ukazie o uwłaszczeniu, bo zaledwie w trzy lata (1861, 1864), miało nastąpić
ustanowienie samorządnych ziemstw . W ciągu tego czasu nastały atoli wydarzenia, mające
oddziałać głęboko na psychikę rosyjską i wiążące w skutkach swych politykę zewnętrzną i wewnętrzną
Rosji pod niejednym względem w jedność.
Aleksander II uprawiał zrazu tylko azjatycką politykę zewnętrzną; tam czuła się Rosja dość silną
nawet po osłabieniu z wojny krymskiej. Audził się Szamil, przywódca powstania kaukaskiego, jakoby
teraz można było pokonać rosyjskich zdobywców. Szamil miał wprawdzie z początku powodzenie, ale
wkońcu zmusił go w r. 1859 kniaz Barjatinskij do poddania się. Od tego zaś czasu posuwało się
panowanie rosyjskie coraz dalej w głąb Azji Przedniej. Persja próbowała oprzeć się o Anglję i Francję,
a chociaż państwa tamte pragnęły gorąco wykluczyć Rosję z Azji środkowej, dyplomacja rosyjska
okazała się bez porównania zręczniejszą i Teheran popadał w coraz większą zawisłość od Petersburga.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
